دهانه غلامان، نام یک محل باستان‌شناختی در منطقه سیستان در حدود 2 کیلومتری روستای قلعه نو و حدود 44 کیلومتری شهر زابل قرار گرفته است خرابه ها و آثار بناهای این شهر در محوطه‌ای بسیار وسیع روی تراسی به طول تقریبی 4 تا 5 کیلومتر واقع شده است. کاوشگاه دهنه غلامان در دههٔ ۱۹۶۰ توسط اومبرتو اسکراتو از مؤسسهٔ ایتالیایی خاور میانه و دور کشف شد. این کاوشگاه ۱٫۵ کیلومتر درازا و ۸۰۰ متر پهنا دارد و در دلتای متروکه رود سنارود واقع شده‌است. در این محوطه تا کنون ۲۷ ساختمان شناسایی شده‌اند که تا مکانی بلند به نام قبر زردشت ادامه دارند.
یکی از دلایل قابل توجّه و با اهمیت این شهر، کمبود و یا در حقیقت نبود آثار باستانی از شهرهای دوران هخامنشی است که تا بحال به دست نیامده است، دهانه غلامان تنها شهر کشف شده از دوران هخامنشیان میباشد. این شهر تاریخی تنها مکان باستانی دوران هخامنشی است که حاکمیت کامل ایران را بر نواحی شرقی آن را به خوبی نشان می دهد و تنها شهر باستانی این دوران است که مهندسان آن زمان، ابتدا نقشه شهر را کشیده و سپس شهر را احداث کرده‌اند. در اینجا معماری سنتی هخامنشی با معماری بومی سیستان درهم آمیخته است. از طرفی این سایت باستان‌شناسی که در حدود صد هکتار وسعت دارد، کارگاه بزرگی برای پژوهشهای علمی ـ تاریخی خواهد بود.
دهنه غلامان بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری-ی ساتراپی (والی‌نشین) زَرَنگ (زرنج) در شاهنشاهی هخامنشی بود. محل دهنه غلامان در حدود ۴۵ کیلومتری شهر زابل و دو کیلومتری روستای قلعه نو است. کاوش‌ها نشان می‌دهد که این شهر در بخش شمال غرب خود یک نیایشگاه چهارگوش داشته که چهار برج دیده‌بانی دارد. برای ورود به این سازه تنها یک در، در ضلع جنوبی تعبیه شده‌است. در بخش شمال دهنه غلامان باستان‌شناسان ۱۲۰ اتاق در شمال و شرق و ۱۱۰ اتاق در جنوب، ۱۱ اتاق در جنوب کشف کرده‌اند. در سال ۱۳۸۶ خورشیدی قرار بود به تصمیم مقامات ایرانی مخزن یک سد در محوطه این کاوشگاه ساخته شود که به نابودی آن می‌انجامید. پیگیری استاندار و مسئولان استان سیستان و بلوچستان به تغییر مسیر سد و دور شدن حدود ۲۵۰ متری آن از حریم دهانه غلامان انجامید و بدین ترتیب این کاوشگاه از نابودی نجات یافت.
خرابه‌ها و آثار بناهای این شهر در محوطه‌ای به طول تقریبی ۴ تا ۵ کیلومتر واقع شده‌است.این شهر را باستان شناسان ایتالیایی در سال ۱۹۶۰ میلادی کشف و از سال ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۵ میلادی این محل را حفاری کردند. دهانه غلامان دارای ساختمان‌های بزرگ عمومی، معبد، محله‌های مسی، خیابان، آبراهه، محله‌های نظامی و صنعتی میباشد. این شهر تنها مکان باستانی دورانهخامنشیان است که حاکمیت ایران را بر نواحی شرقی به خوبی نشان می‌دهد.در کتیبه‌های هخامنشی، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم از این شهر به نام زرک» یا زرنکای» یاد شده‌است.
با توجه به وزش بادهای معروف ۱۲۰ روزه سیستان که همواره از شمال غرب به جنوب شرق می‌وزد. درهای ورودی کلیه خانه‌ها ی این شهر در ضلع جنوبی ساختمان قرار دارد. از خصوصیات دیگر دهانه غلامان نبود آثار برج و بارو و دیوارهای دفاعی است که در حقیقت فقدان قلعه، دیوار دفاعی، برجهای تدافعی و دروازه را میتوان نوعی ثبات اقتصادی و رونق ی هخامنشیان در ایران بیان کرد که وجود عوامل دفاعی ضروری نمی ساخته است در حالیکه در بیشتر محوطه های دیگر که مربوط به هزاره اوّل پیش از میلاد میباشد این استحکامات نظامی و دفاعی وجود داشته است. محوطه صنعتی شهر دهانه غلامان که در بخش وسیعی در اطراف چاله های چاه نیمه امروزی قرار گرفته، خارج از محله های مسی و شهری آن واقع شده بود به طوریکه جدایی محله ویژه صنعتگران در سیستان سنتی سابقه دار بوده که در زمانهای بسیار دورتر در شهر سوخته نیز وجود داشته است. در طی کاوشهای باستان‌شناسی مشخص شد که دهان غلامان واجد کلیه شرایط لازم برای زندگی شهری بوده است. باستان شناسان، یکی از عوامل اصلی متروک شدن این شهر را، خشک شدن ناگهانی بستر رودخانه هیرمند می‌دانند.
درباره این سایت